Pierwszy ogólnopolski zjazd

W sierpniu 1918 roku odbył się w Lublinie pierwszy zjazd Związku Księgarzy Polskich, „Przegląd Księgarski” zamieścił sprawozdanie komitetu organizacyjnego i relacje z tego Zjazdu (nr 1 z 1918 roku). Na wniosek Mieczysława Rulikowskiego I Zjazd polecił Związkowi utworzenie komisji historycznej do gromadzenia dokumentów. Wygłoszono kilka referatów, przedstawiono projekt regulaminu stosunków księgarskich, a inicjatywę o powołaniu nowego Związku przedstawił Jakub Mortkowicz. Zjazd uchwalił założenie Powszechnego Związku Księgarzy i Wydawców Polskich wszystkich ziem. Z okazji Zjazdu odbyła się w Bibliotece Publicznej im. Łopacińskiego wystawa książek polskich wydanych do 1914 roku. Na wystawie zgromadzono ok. 4 tysięcy tytułów, które później przekazano bibliotekom lubelskim. Pierwszym prezesem Związku został Gustaw Kazimierz Wolff, pełniąc tę funkcję do 1932 roku. W tymże roku został honorowym prezesem ZKP. We władzach związku zasiadali m.in. Jakub Mortkowicz, członek ZG ZKP po 1918 roku, Jan Piątek członek ZG ZKP od 1924 roku, kurator i współorganizator Studium Księgarskiego, Eustachy Wacław Szelążek, w latach 1930-32 członek ZG ZKP, w latach 1932-34 prezes ZG ZKP, organizator jubileuszu 25-lecia ZKP w 1933 roku, Tadeusz Jerzy Gebethner, członek ZG ZKP w latach 1929-1934, Wacław Gebethner, członek Prezydium ZG ZKP i wiceprezes w latach 1934-1939. Przez lata lustratorem do spraw szkolenia a potem dyrektorem zarządzającym był Feliks Pieczątkowski, który zgromadził własne archiwum, przejęte przez Stowarzyszenie Księgarzy Polskich.

Pierwszy okres upłynął na działaniach zjednoczeniowych księgarzy polskich z byłych zaborów. W Wielkopolsce i na terenie byłej Galicji działały organizacje, powstałe w XIX wieku lub przed I wojną światową. W  czwartym kwartale 1921 roku zwołano do Warszawy III Ogólnopolski Zjazd Księgarzy Polskich, który powołał organizację Związek Powszechny Księgarzy i Wydawców Polskich. Prezesem wybrano ponownie Gustawa Wolffa. Ledwo jednak doszło do porozumienia między wydawcami i księgarzami, sekcja wydawców Związku przekształciła się w Związek Wydawców Książek a następnie od 1926 roku w Polskie Towarzystwo Wydawców Książek. Organizacja księgarska przyjęła ponownie nazwę Związek Księgarzy Polskich.

W 1926 roku został przyjęty, a w 1928 poprawiony „Regulamin stosunków księgarskich. Regulamin sprzedaży w stosunku do publiczności” opublikowany przez ZKP w 1929 roku, liczył 16 stron. Do przedsiębiorstw księgarskich zaliczone były wydawnictwa książek, nut i map oraz odsprzedawcy książek.
Regulamin określał, że odsprzedawcy dzielą się na:
a) księgarnie sortymentowe, prowadzone przez zawodowych księgarzy,
b) handel książką nie spełniający warunków pełnego sortymentu i profesjonalizmu.
Wszystkie postanowienia tyczące regulaminu są ważne wówczas, gdy są opublikowane w „Przeglądzie Księgarskim”. Dalej mowa o rabatach w SKP i PTWK. Regulamin określał m.in. „obowiązki, posyłki, rodzaje zamówień, dostawy komisowe, nowości”. 
W drugiej części jest mowa o „stosunkach z publicznością”. Wydawnictwa krajowe sprzedaje się wyłącznie po cenie katalogowej, zamiast rabatu nie można dawać egzemplarzy gratisowych, które są ostemplowane. Stąd zakazane jest publiczne zaofiarowywanie rabatu, mogą go dostać w wysokości 10% biblioteki, czytelnie i wypożyczalnie po złożeniu pisemnych zamówień.
Kolejne statuty ZKP, np. z 1932 i 1935 roku zawierają identyczne brzmienie paragrafu 1 w I części noszącej nadtytuł „Nazwa i cele Stowarzyszenia”. Oto jego tekst:
„ § 1 Stowarzyszenie, założone 10 marca 1908 r. Pod nazwą <Związek Księgarzy Polskich>, a od dnia 7 stycznia 1923 r. Istniejące pod nazwą <Związek Powszechny Księgarzy i Wydawców Polskich> na podstawie poprzedniego statutu, zatwierdzonego przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych za nr B.S. 2504/22, w rejestrze stowarzyszeń i związków za Nr. 808, ma obecnie nazwę <Związek Księgarzy Polskich>”. Wpis ten potwierdza równocześnie, że powstanie ZKP liczy się od jego zarejestrowania przez władze rosyjskie w 1908 roku.

W drugim dziesięcioleciu niepodległości nadal pojawiały się poważne głosy o konieczności wspólnego działania księgarzy i wydawców. Swój projekt ogłosił Jan Muszkowski1. Dużo uwagi autor poświęcił problemom kształcenia do zawodu księgarza. Wcześniej Tadeusz Sterzyński, wykładowca zagadnień dokumentacyjnych na kursach Wolnej Wszechnicy Polskiej dla księgarzy, prowadzonych przez Jana Muszkowskiego, opublikował już wspomniany „Projekt organizacji księgarstwa polskiego z czasów Królestwa Kongresowego”2.
Tuż przed wybuchem wojny w 1939 roku pojawił się projekt Tadeusza Turkowskiego powołania Izby Księgarskiej, w skład której wchodziliby księgarze, wydawcy, autorzy i bibliotekarze na zasadach korporacji. Przemówienie autora „Stanowisko i rola księgarstwa w rozwoju kultury narodowej” opublikował „Przegląd Księgarski” nr 22/23 z 15 sierpnia 1939. Cytat z zakończenia przemówienia znajduje się w rozdziale 3 niniejszej pracy.
Związek intensywnie dbał o interesy członków, prowadził ich rzetelny i często weryfikowany rejestr, troszcząc się o to, by działalność księgarska i wydawnicza nie były prowadzone na dziko. Domagał się korzystnych rabatów u wydawców, a od władz państwowych zniżek na przesyłkach pocztowych. Dopiero w 1930 roku ZKP i PTWK „wychodziły” u władz zniżkę taryfy pocztowej na książki o 50 proc. Kryzys gospodarczy o zasięgu światowym oddziałał również na polskie księgarstwo. Doszło do tego, że zmniejszono nawet rabat na podręczniki z 25 do 20 proc. od ceny brutto. W dziedzinie obrotu podręcznikami Związek chciał utrącać inicjatywy spółdzielni uczniowskich i nauczycielskich, które dostawały książki prosto od wydawców, wyraźną konkurencję dla księgarzy niezależnych stanowiło także Towarzystwo „Ruch”. W 1937 roku Walne Zebranie ZKP przyjęło uchwałę o sprzedaży podręczników szkolnych ściśle po cenach, ustalonych przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

W miarę upływu czasu widać prowadzenie regularnej pracy upowszechnieniowej z książką – pogadanki, referaty, zainicjowano ogólnokrajowy dzień książki. W 1926 roku siedziba ZG ZKP była w Warszawie przy ul. Wareckiej 14, tel. 222 47.
Zapewne kryzysowa sytuacja gospodarcza zmusiła polskich księgarzy i wydawców do wspólnego działania. W 1932 roku ZKP i PTWK powołały Zjednoczenie Organizacji Księgarskich. Różnice zdań dotyczyły tego, że PTWK chciało powołać własny rejestr księgarski i narzucić odrębny regulamin sprzedaży3. W czasie istnienia ZOK udało się utrzymać łączność, stosować do regulaminu i prowadzić wspólny rejestr księgarski, zmniejszono wydatki budżetowe o 61 tysięcy złotych, co było głównym celem połączenia. Perturbacje i ambicje doprowadziły do niedoborów finansowych, co objawiło się m.in. upadkiem szkoły księgarskiej. W 1935 roku skasowano Zjednoczenie Organizacji Księgarskich a rejestr księgarski i regulamin działania przestały praktycznie obowiązywać, gdyż dotychczasowi członkowie Zjednoczenia rezygnowali z członkostwa. Od lipca 1935 roku „Przegląd Księgarski” ukazywał się znowu jako organ Związku Księgarzy Polskich. W tym czasie sytuacja uległa wyraźnej stabilizacji: ZKP miał 1200 członków i roczne dochody 200 tysięcy złotych. W 1936 roku Komitet Wykonawczy ZKP powołał do życia komisję propagandową, która stworzyła referat prasowy – zalążek znanych obecnie działań marketingowych i PR (public relations).

Bogdan Klukowski